Chiến lược phát triển Kho bạc Nhà nước (KBNN) đến năm 2030 đặt ra mục tiêu: Đổi mới phương thức kiểm soát chi ngân sách nhà nước (NSNN) theo hướng chuyển từ “tiền kiểm” sang “hậu kiểm”. Bám sát mục tiêu này, thời gian qua, KBNN đã triển khai đồng bộ nhiều giải pháp và đạt được một số kết quả tích cực. Thời gian kiểm soát chi NSNN qua KBNN được rút ngắn chỉ còn 01 ngày làm việc đối với các khoản chi theo phương thức thanh toán trước, kiểm soát sau. Tuy nhiên, phương thức thanh toán này cũng tiềm ẩn rủi ro, đòi hỏi phải có những giải pháp cụ thể.
Phương thức kiểm soát chi NSNN qua Kho bạc Nhà nước
Kiểm soát chi NSNN qua KBNN là việc KBNN thực hiện kiểm tra, kiểm soát để đảm bảo các khoản chi NSNN đáp ứng đủ các điều kiện chi theo quy định; chi đúng đối tượng, đúng chính sách, chế độ, tiêu chuẩn, định mức chi tiêu do Nhà nước quy định. Có hai phương thức kiểm soát chi NSNN là tiền kiểm và hậu kiểm.
- Tiền kiểm (kiểm soát trước, thanh toán sau): KBNN thực hiện kiểm tra, kiểm soát hồ sơ, chứng từ do đơn vị giao dịch gửi tới. Nếu đủ điều kiện chi ngân sách theo quy định, KBNN thực hiện thanh toán, chi trả bằng tiền mặt hoặc chuyển khoản cho đơn vị giao dịch. KBNN có quyền từ chối thanh toán các khoản chi không đúng, không đủ các điều kiện theo quy định của pháp luật.
- Hậu kiểm (thanh toán trước, kiểm soát sau): KBNN làm thủ tục thanh toán ngay sau khi nhận đủ hồ sơ hợp pháp, hợp lệ của đơn vị giao dịch theo quy định. Việc kiểm soát chi và xử lý kết quả kiểm soát được KBNN thực hiện sau khi đã thanh toán các khoản chi.
Theo quy định pháp luật hiện hành, phương thức kiểm soát trước, thanh toán sau được áp dụng với tất cả các khoản chi thường xuyên từ NSNN. Thời hạn kiểm soát, thanh toán đối với khoản tạm ứng là trong vòng 01 ngày làm việc, với các khoản thanh toán chậm nhất là 02 ngày làm việc kể từ khi KBNN nhận đủ hồ sơ, chứng từ hợp pháp, hợp lệ.
Phương thức thanh toán trước, kiểm soát sau được áp dụng với từng lần thanh toán của các khoản chi thường xuyên có hợp đồng thanh toán nhiều lần, trừ lần thanh toán cuối cùng. Sau khi nhận đủ hồ sơ hợp pháp, hợp lệ, KBNN làm thủ tục thanh toán cho đối tượng thụ hưởng trong thời hạn 01 ngày làm việc; sau đó, thực hiện kiểm soát hồ sơ theo chế độ quy định trong thời hạn 01 ngày làm việc kể từ ngày thanh toán.
Nếu phát hiện khoản chi không đảm bảo đúng chế độ quy định, KBNN gửi văn bản thông báo kết quả kiểm soát tới đơn vị giao dịch; sau đó xử lý thu hồi giảm trừ giá trị thanh toán vào lần thanh toán kế tiếp. Nếu lần thanh toán kế tiếp không đủ khối lượng hoàn thành hoặc dự toán để giảm trừ thì thực hiện thu hồi giảm chi NSNN (trường hợp chưa quyết toán ngân sách) hoặc thu hồi nộp NSNN (trường hợp đã quyết toán ngân sách).
Phương thức thanh toán trước, kiểm soát sau cũng áp dụng đối với các khoản tạm ứng, các khoản chi đầu tư có hợp đồng và thực hiện thanh toán cho từng lần giải ngân của hợp đồng thanh toán nhiều lần cho đến khi giá trị giải ngân đạt 80% giá trị hợp đồng thì chuyển sang phương thức kiểm soát trước, thanh toán sau cho các lần giải ngân còn lại. Thời hạn kiểm soát, thanh toán là 01 ngày làm việc kể từ khi KBNN nhận đủ hồ sơ theo quy định.
Ưu điểm và hạn chế của phương thức thanh toán trước, kiểm soát sau
Việc chuyển từ tiền kiểm sang hậu kiểm đã giúp giảm thời gian kiểm soát, thanh toán các khoản chi NSNN qua KBNN, đặc biệt là các khoản chi đầu tư, góp phần đẩy nhanh tiến độ giải ngân vốn đầu tư công. Đồng thời, giúp công chức kiểm soát chi giảm bớt áp lực về thời gian, nhất là tại các đơn vị KBNN cấp huyện vừa phải kiểm soát chi thường xuyên, vừa phải kiểm soát chi đầu tư vào thời điểm cuối quý, cuối năm với rất nhiều khoản thanh toán của các cơ quan, đơn vị.
Tuy nhiên, phương thức thanh toán này cũng có những hạn chế nhất định và tiềm ẩn rủi ro, đặc biệt trong bối cảnh mọi thủ tục hành chính đang được KBNN thực hiện trên môi trường mạng. Việc thanh toán trước khi kiểm soát có thể dẫn đến tình trạng chi sai, chi vượt định mức nếu không có cơ chế kiểm soát chặt chẽ sau khi thanh toán.

Giải pháp đổi mới phương thức kiểm soát chi NSNN
Để thực hiện thắng lợi mục tiêu hoàn thành Kho bạc số vào năm 2030 theo Chiến lược phát triển hệ thống KBNN đến năm 2030, KBNN đã triển khai đồng bộ nhiều giải pháp và đạt được những kết quả đáng ghi nhận:
- Hoàn thiện cơ chế chính sách: Xây dựng và trình cấp có thẩm quyền ban hành các văn bản quy phạm pháp luật hoặc ban hành theo thẩm quyền các cơ chế, chính sách nhằm tạo hành lang pháp lý đầy đủ, đồng bộ cho việc áp dụng phương thức thanh toán trước, kiểm soát sau trong kiểm soát chi NSNN qua KBNN. Bổ sung quy định việc gửi, nhận và trả kết quả kiểm soát chi NSNN qua Dịch vụ công trực tuyến của KBNN; tăng tính tự chủ, tự chịu trách nhiệm của đơn vị sử dụng ngân sách.
- Hiện đại hóa quy trình giao dịch: Cung cấp 11/11 thủ tục hành chính qua dịch vụ công trực tuyến toàn trình và tích hợp toàn bộ lên Cổng Dịch vụ công Quốc gia, phục vụ 100% đơn vị giao dịch thuộc đối tượng bắt buộc tham gia Dịch vụ công trực tuyến. Năm 2023, hệ thống Dịch vụ công trực tuyến đã xử lý trên 50 triệu hồ sơ, chứng từ, chiếm hơn 99% lượng chứng từ chi NSNN qua KBNN; tạo điều kiện thuận lợi cho các đơn vị giao dịch, giảm chi phí hoạt động, đảm bảo minh bạch và rút ngắn thời gian giải quyết thủ tục hành chính.
- Cải cách thủ tục hành chính: Thời gian kiểm soát chi NSNN qua KBNN rút ngắn chỉ còn 01 ngày làm việc đối với các khoản chi theo phương thức thanh toán trước, kiểm soát sau và các khoản tạm ứng; tạo thuận lợi cho các chủ đầu tư, ban quản lý dự án, cơ quan kiểm soát chi và các đơn vị có liên quan nhưng vẫn đảm bảo chặt chẽ, đúng quy định của pháp luật.
- Kiểm soát chi theo rủi ro: Bước đầu xây dựng ngưỡng (kiểm soát theo bảng kê nội dung chi) để thực hiện kiểm soát chi theo rủi ro, qua đó giảm được 70% tổng số món, song vẫn kiểm soát được 99% tổng giá trị chi; thực hiện kiểm soát chi theo cơ chế khoán chi; thực hiện quy trình kiểm soát chi một cửa.
Khó khăn, vướng mắc và giải pháp khắc phục
Bên cạnh những kết quả đạt được, công tác kiểm soát chi NSNN qua hệ thống KBNN vẫn còn một số khó khăn, vướng mắc:
- Chưa phân định rõ trách nhiệm giữa KBNN và đơn vị sử dụng ngân sách trong kiểm soát, thanh toán các khoản chi thường xuyên NSNN theo tiêu chuẩn, định mức, chế độ quy định.
- Chưa kết nối liên thông dữ liệu về kế hoạch vốn hàng năm, trung hạn giữa Bộ Tài chính và Bộ Kế hoạch và Đầu tư.
- Hồ sơ thanh toán dạng scan có dung lượng lớn gây khó khăn trong việc gửi qua Dịch vụ công trực tuyến. Việc số hóa hồ sơ gửi KBNN phụ thuộc nhiều vào việc chuẩn hóa hồ sơ điện tử và liên thông, chia sẻ dữ liệu giữa các bộ, ngành, địa phương và chủ đầu tư với KBNN.
Để khắc phục những hạn chế này, KBNN cần triển khai một số giải pháp sau:
- Hoàn thiện hành lang pháp lý: Tiếp tục rà soát, hoàn thiện các văn bản pháp luật để tạo điều kiện đổi mới phương thức kiểm soát chi NSNN theo hướng chuyển từ “tiền kiểm” sang “hậu kiểm”, tăng cường phân cấp, giao trách nhiệm giải trình cho đơn vị sử dụng ngân sách.
- Tăng cường công tác kiểm tra, giám sát: Đảm bảo phương thức thanh toán trước, kiểm soát sau phát huy hết hiệu quả trong thực tế và phòng ngừa những tiêu cực, rủi ro có thể xảy ra. Tăng cường giám sát từ xa, tổ chức kiểm tra đột xuất công tác kiểm soát chi NSNN, công tác an toàn kho quỹ tại một số đơn vị KBNN; nghiêm khắc xử lý các trường hợp sai phạm.
- Số hóa công tác kiểm soát chi: Trên cơ sở liên thông dữ liệu số giữa các hệ thống công nghệ thông tin của KBNN và các đơn vị liên quan. Cần có sự kết nối, trao đổi dữ liệu về kế hoạch vốn trung hạn và kế hoạch vốn hàng năm với Bộ Kế hoạch và Đầu tư; trong hệ thống TABMIS, các bộ (đơn vị dự toán cấp 1 nhập) và cơ quan tài chính phê duyệt đối với các khoản chi thường xuyên. Trao đổi dữ liệu điện tử về đấu thầu, hợp đồng điện tử, danh sách nhà cung cấp; liên thông dữ liệu về hóa đơn của Tổng cục Thuế; liên thông với hệ thống của Bộ Kế hoạch và Đầu tư để trao đổi thông tin quản lý dự án đầu tư công.
- Nâng cao chất lượng đội ngũ công chức: Nâng cao số lượng và chất lượng đội ngũ công chức làm công tác thanh tra chuyên ngành KBNN vừa tinh thông nghiệp vụ, vừa hiểu biết sâu các quy định của pháp luật về kiểm soát chi NSNN để thực hiện hậu kiểm.
- Thống nhất quy trình kiểm soát chi: Cần thống nhất đầu mối, quy trình kiểm soát chi đối với các khoản chi từ nguồn vốn nước ngoài. Tiếp tục đẩy mạnh ứng dụng các hình thức thanh toán điện tử trong chi NSNN cho các đối tượng thụ hưởng.
Tài liệu tham khảo:
- Thông tư số 17/2024/TT-BTC ngày 14/3/2024 của Bộ Tài chính hướng dẫn kiểm soát, thanh toán các khoản chi thường xuyên qua KBNN.
- Nghị định số 11/2020/NĐ-CP ngày 20/01/2020 của Chính phủ quy định về thủ tục hành chính thuộc lĩnh vực KBNN.
- Nghị định số 99/2021/NĐ-CP ngày 11/11/2021 của Chính phủ về quản lý, thanh toán, quyết toán dự án sử dụng vốn đầu tư công.
- Quyết định số 890/QĐ-KBNN ngày 02/3/2022 của KBNN về việc ban hành Quy trình kiểm soát, thanh toán dự án sử dụng vốn đầu tư công qua hệ thống KBNN.
- Quyết định số 26/2015/QĐ-TTg ngày 08/7/2015 của Thủ tướng Chính phủ quy định chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn và cơ cấu tổ chức của KBNN trực thuộc Bộ Tài chính.
- Quyết định số 455/QĐ-TTg ngày 13/4/2022 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Chiến lược phát triển KBNN đến năm 2030.
THS. ĐINH THU TRANG